Χρειαζόμαστε, σήμερα, τη σκέψη και τα ερμηνευτικά εργαλεία του Καστοριάδη, όχι απλώς για να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε το παρόν, που συντρίβεται από την «άνοδο της ασημαντότητας» και την απροκάλυπτη επίθεση στην αυτονομία των πολιτών, αλλά για να οραματιστούμε την αναγέννηση της δημοκρατίας, μακριά από την «ετερονομία» και τους ειδήμονες της «φιλελεύθερης ολιγαρχίας» που δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν τις πραγματικές ανάγκες των πολιτών.

Ο φιλόσοφος της αυτονομίας Κορνήλιος Καστοριάδης, στο αφιέρωμα της «Εφημερίδας των συντακτών». Παραθέτουμε το άρθρο του Γ. Ν. Οικονόμου «Αυτονομία και Δημοκρατία»:

«Η αυτόνομη κοινωνία, εν αντιθέσει προς την ετερόνομη, δεν υποδουλώνεται στους θεσμούς της, δεν τους θεωρεί άπαξ διά παντός θεσμισμένους, ιερούς και απαραβίαστους. Αυτό συμβαίνει διότι δέχεται ρητώς πως οι θεσμοί είναι δημιουργίες των ανθρώπων και όχι του θεού, της φύσεως ή κάποιων «νόμων της ιστορίας». Ως εκ τούτου, μια τέτοια κοινωνία δημιουργεί μια κριτική σχέση απέναντι στους θεσμούς και δύναται να τους αμφισβητεί και να τους αλλάζει. Θέτει ερωτήματα και κυρίως το ουσιώδες ερώτημα: γιατί αυτός ο νόμος και όχι κάποιος άλλος; Έτσι ξεκινά η αμφισβήτηση, ο πολιτικός και κοινωνικός αγώνας που σηματοδοτούν την ανάδυση του προτάγματος της αυτονομίας, δηλαδή της επιθυμίας και ταυτοχρόνως της δράσης για ελευθερία και ισότητα, για συμμετοχή στις αποφάσεις και στη θέσπιση των νόμων. Η αυτόνομη κοινωνία δεν αυτοορίζεται στατικώς και απολύτως, δεν θεωρεί πως απέκτησε δίκαιους νόμους άπαξ διά παντός, αλλά είναι μια κοινωνία στην οποία τα ζητήματα της δικαιοσύνης και του νόμου παραμένουν με δική της ευθύνη πάντοτε ανοικτά.

Η αυτονομία κατά τον Καστοριάδη έχει δύο πλευρές, την ατομική και την κοινωνική, οι οποίες είναι αλληλένδετες: τα αυτόνομα άτομα είναι αδιανόητα χωρίς αυτόνομη κοινωνία και αντιστρόφως. Επειδή το άτομο αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης κοινότητας, ζει εντός αυτής και εξαρτάται από αυτή, ευλόγως τίθεται το ερώτημα: τι σημαίνει ατομική αυτονομία; Ενας βασικός όρος είναι η δυνατότητα συμμετοχής του ατόμου στη διαμόρφωση του νόμου και στη λήψη των αποφάσεων. Αυτόνομο άτομο, από πολιτική άποψη, είναι εκείνο το οποίο αναγνωρίζει στους νόμους της κοινότητας τους δικούς του νόμους, πράγμα το οποίο επιτυγχάνεται όταν το άτομο συμμετέχει στη συζήτηση και θέσπιση των νόμων, ανεξαρτήτως αν η γνώμη του πλειοψήφησε ή όχι.

Κατά τον Καστοριάδη, όλες σχεδόν οι κοινωνίες είναι ετερόνομες και μόνο δύο φορές στην ιστορία έγινε η ρήξη με τη θεσμισμένη ετερονομία. Για πρώτη φορά έγινε στις πόλεις της αρχαίας Ελλάδας με την ανάδυση του προτάγματος της αυτονομίας. Η κοινωνική-πολιτική δράση και η ενεργός συμμετοχή των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων οδήγησαν στη δημιουργία της άμεσης δημοκρατίας. Ετσι, αναπόφευκτα η συζήτηση για την αυτόνομη κοινωνία οδηγεί στη συζήτηση περί άμεσης δημοκρατίας, την οποία ο Καστοριάδης θεωρεί βάση της αυτονομίας.

Βασικό χαρακτηριστικό της άμεσης δημοκρατίας είναι η απουσία της αντιπροσώπευσης και των κομμάτων. Δημοκρατία σημαίνει το «κράτος» του δήμου, την κυριαρχία των πολιτών. Ο δήμος ασκεί άμεσα την εξουσία υπό όλες τις μορφές της, κυβερνητική, δικαστική, νομοθετική, εκτελεστική. Συμμετέχει ρητά και συνειδητά στη συνολική θέσμιση της κοινωνίας, μην αναγνωρίζοντας άλλη πηγή του νόμου παρά μόνο τον εαυτό του, όπως δηλώνεται στην περίφημη ρήτρα με την οποία άρχιζαν οι νόμοι και τα ψηφίσματα της εκκλησίας του δήμου: έδοξε τη βουλή και τω δήμω. Ολοι οι πολίτες συμμετέχουν στη διαμόρφωση και στη λήψη των αποφάσεων, στη διαμόρφωση και την ψήφιση των νόμων (εκκλησία του δήμου). Συμμετέχουν στη δικαστική εξουσία ως δικαστές διά κληρώσεως, στην εκτελεστική ως βουλευτές (Βουλή των πεντακοσίων) και στα άλλα κατώτερα και μεσαία αξιώματα διά κληρώσεως. Εκλέγουν όμως τους άρχοντες στα αξιώματα για τα οποία χρειάζονται ειδικές γνώσεις και ικανότητες, όπως στρατηγοί και ταμίες. Ετσι, η κλήρωση είναι η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας, ενώ οι εκλογές είναι χαρακτηριστικό του ολιγαρχικού και του αριστοκρατικού πολιτεύματος, πράγμα που επισημαίνει και ο Αριστοτέλης.

Επίσης όλοι οι ασκούντες εξουσία, αιρετοί και κληρωτοί, υπόκεινται σε ουσιαστικό έλεγχο, δίνουν λόγο και απολογισμό ενώπιον του δήμου (λόγον διδόναι, ευθύναι), είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητοί και η θητεία τους είναι ετήσια. Αλλο χαρακτηριστικό της άμεσης δημοκρατίας που επισημαίνει ο Καστοριάδης είναι η αντίθεση του δήμου προς τους «ειδήμονες», τους δήθεν ειδικούς της πολιτικής. Η κυρίαρχη σήμερα αντίληψη ότι υπάρχουν «ειδικοί επιστήμονες» επαγγελματίες των πολιτικών πραγμάτων δεν έχει καμιά σχέση με τη δημοκρατία, «χλευάζει την ίδια την ιδέα της δημοκρατίας». Ενα άλλο χαρακτηριστικό είναι η αντίθεση της κοινότητας προς το «κράτος». Η ύπαρξη μιας γραφειοκρατίας, ενός μηχανισμού διακεκριμένου και χωρισμένου από το σώμα των πολιτών, ήταν αδιανόητη για τη δημοκρατία. Στην αθηναϊκή δημοκρατία η «διοικητική γραφειοκρατία» που ασκούσε τα εκτελεστικά καθήκοντα (με την κυριολεκτική έννοια του όρου) αποτελούνταν από δούλους, τους οποίους επέβλεπαν πολίτες ορισμένοι διά κληρώσεως.

Εν ολίγοις, τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της (άμεσης) δημοκρατίας είναι η κυριαρχία των πολιτών και όχι των πολιτικών ή των κομμάτων, η αυτοδιεύθυνση, η πρωτοβουλία, το πάθος για τα κοινά, η ευθύνη, η δημιουργικότητα, τα οποία αναπτύσσονται στον βαθμό που οι πολίτες συμμετέχουν ουσιαστικώς στις υποθέσεις της κοινότητας, ασκούν άμεσα την εξουσία και τον έλεγχό της, ασκούν πολιτική με την αληθή σημασία του όρου. Είναι υποκείμενα της πολιτικής και όχι αντικείμενά της.

 Το πρόταγμα της αυτονομίας αναδύθηκε για δεύτερη φορά στη Δύση στο τέλος του Μεσαίωνα, με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό και τις επαναστάσεις του 17ου-18ου αιώνα, που οδήγησαν σε καινούργιες θεσμίσεις, σε ανθρώπινα δικαιώματα, ατομικές ελευθερίες και στα αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα. Αυτά όμως δεν είναι δημοκρατικά, αν και αποκαλούνται «δημοκρατίες» ή «αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες». Στην ουσία είναι ολιγαρχίες, φιλελεύθερες ολιγαρχίες, διότι οι ολίγοι λαμβάνουν τις αποφάσεις, θεσπίζουν τους νόμους, ασκούν τη δικαστική και κυβερνητική εξουσία προς όφελος των ολίγων ισχυρών. Οι πολλοί δεν συμμετέχουν στη θέσπιση των νόμων, στη λήψη των αποφάσεων ούτε σε καμία άλλη εξουσία. Ο δήμος δηλαδή είναι απών. Ομως δημοκρατία χωρίς δήμο είναι αδύνατη. Γι” αυτό ο Καστοριάδης αντιπαραθέτει στα σημερινά ολιγαρχικά πολιτεύματα την άμεση δημοκρατία – την αυτοκυβέρνηση των πολιτών χωρίς αντιπροσώπους και κόμματα.»